4.9 Κατανυκτικοί ύμνοι και ψαλμοί

4.9 Κατανυκτικοί ύμνοι και ψαλμοί

Α. Οι πρώτοι χριστιανοί υμνούσαν το Θεό με ύμνους από την Παλαιά Διαθήκη, μερικοί από τους οποίους σώζονται μέχρι σήμερα.

Β. Όταν η Εκκλησία ελευθερώθηκε από τους διωγμούς, οργάνωσε τη λατρεία και τους ύμνους της.

Γ. Η Βυζαντινή μουσική μοιάζει με την αρχαία ελληνική και διαμορφώθηκε χάρη στους μεγάλους μουσικούς της Εκκλησίας που μελοποίησαν την ποίηση μεγάλων υμνογράφων της.

Με τους ύμνους τιμούμε σημαντικές αξίες στη ζωή μας

Κάθε φορά που ακούμε τον Εθνικό μας Ύμνο, στεκόμαστε ακίνητοι σε στάση προσοχής. Με αυτό τον τρόπο, τιμούμε την πατρίδα μας και την ελευθερία. Όταν αρχίζουν οι Ολυμπιακοί αγώνες, τραγουδάμε τον Ολυμπιακό ύμνο, για να τιμήσουμε τους αθλητές και την ιδέα των αγώνων. Καθημερινά ακούμε χιλιάδες τραγούδια που περιγράφουν τα συναισθήματα των ανθρώπων. Πόσους αλήθεια ύμνους θα χρειαζόμαστε, για να υμνήσουμε το Θεό, που είναι η ύψιστη αγάπη; Αυτό ακριβώς τον σκοπό έχουν οι υπέροχοι ύμνοι που ακούμε στους ναούς: να δοξάσουν τον Θεό και τους Αγίους του.

Οι ύμνοι των πρώτων χριστιανών

Όταν μετά την Πεντηκοστή ιδρύθηκε η Εκκλησία, οι πρώτοι χριστιανοί δεν είχαν ακόμη ύμνους. Στις συνάξεις τους υμνούσαν το Θεό με ψαλμούς του Δαβίδ, από την Παλαιά Διαθήκη. Αργότερα, άρχισαν να συνθέτουν καινούργιους ύμνους. Κάποιοι από αυτούς τους αρχαίους ύμνους σώζονται ως τις μέρες μας. Για παράδειγμα, το «Φως ιλαρόν», το «Χριστός ανέστη» και άλλοι.

Οι διωγμοί σταματούν και η Εκκλησία οργανώνει τη λατρεία της

Μετά τους διωγμούς, η Εκκλησία, ελεύθερη πλέον, αρχίζει να οργανώνεται. Χτίζει ναούς, μπορεί να χειροτονεί ιερείς και αναπτύσσει τη λατρευτική της ζωή. Μέρος της ζωής αυτής ήταν και οι ύμνοι της, οι οποίοι άρχισαν σιγά-σιγά να εμφανίζονται, να καθιερώνονται και να σταθεροποιούνται. Έτσι, όταν διαμορφώθηκε η Θεία Λειτουργία, υπήρχαν οι κατάλληλοι ύμνοι για κάθε στιγμή της.

Εκτός όμως από τη Θεία Λειτουργία, στην Εκκλησία ψάλλονται και άλλες ακολουθίες για όλο το 24ωρο, όπως ο Όρθρος το πρωί, ο Εσπερινός το απόγευμα και το Απόδειπνο το βράδυ. Στις μεγάλες γιορτές τελούνται ειδικές ακολουθίες με ειδικούς ύμνους (των Χριστουγέννων, των Θεοφανίων, της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα), ενώ ο περίφημος Ακάθιστος Ύμνος ψάλλεται τις Παρασκευές της Μεγάλης Σαρακοστής. Επίσης, ψάλλονται οι Παρακλητικοί Κανόνες αφιερωμένοι στην Παναγία και τους αγίους αλλά και ειδικές ακολουθίες για τα Μυστήρια, όπως το Βάπτισμα και ο Γάμος.

Η Εκκλησιαστική μουσική

Η μουσική, που ψάλλουμε στους ναούς, είναι συνέχεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Από τους πολλούς μουσικούς τρόπους έκφρασης, που υπήρχαν στο ξεκίνημα της οργάνωσης της λατρείας, η Εκκλησία διάλεξε οκτώ, που ταίριαζαν στην ιερότητα της λατρείας και ονομάστηκαν ήχοι. Οι ήχοι αυτοί είναι: ο πρώτος ήχος, ο δεύτερος, ο τρίτος, ο τέταρτος, ο πλάγιος του πρώτου, ο πλάγιος του δευτέρου, ο βαρύς και ο πλάγιος του τετάρτου. Οι νότες της βυζαντινής μουσικής είναι έξι: Νη, Πα, Βου, Γα, Δι, Κε, Ζω (οι αντίστοιχες της ευρωπαϊκής είναι οι: Ντο, Ρε, Μι, Φα, Σολ, Λα, Σι). Η βυζαντινή μουσική έχει δική της γραφή, που λέγεται παρασημαντική.

Πολλοί μεγάλοι μουσικοί μελοποίησαν τα τροπάρια της Εκκλησίας σ’ αυτούς τους οκτώ ήχους και μας έδωσαν υπέροχες μελωδίες. Σημαντικότεροι μελουργοί είναι: ο Ιωάννης Κουκουζέλης, ο Πέτρος Πελοποννήσιος, ο ιερέας Μπαλάσιος, ο Πέτρος Μπερεκέτης και πολλοί άλλοι.

Μεγάλοι υμνογράφοι

Ένας από τους μεγαλύτερους υμνογράφους της Εκκλησίας μας είναι ο Ρωμανός ο Μελωδός, που θεωρείται ένας από τους λαμπρότερους ποιητές και ο οποίος έγραψε τα περίφημα κοντάκια. Σημαντικοί υμνογράφοι υπήρξαν επίσης ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο Ιωσήφ ο υμνογράφος, ο Ανδρέας Κρήτης, ο Θεόδωρος ο Στουδίτης, η μοναχή Κασσιανή και πολλοί άλλοι.

Τα βιβλία της Εκκλησίας

Οι ύμνοι των ακολουθιών είναι γραμμένοι σε βιβλία, τα οποία χρησιμοποιούν οι ψάλτες για να ψάλλουν. Μερικά από αυτά είναι: Η Παρακλητική, με ύμνους για όλο το χρόνο, το Τριώδιο που ξεκινά λίγο πριν τη Μεγάλη Σαρακοστή και φτάνει μέχρι τη Μεγάλη Εβδομάδα, το Πεντηκοστάριο από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Κυριακή της Πεντηκοστής, τα Μηναία, με ακολουθίες των Αγίων όλου του χρόνου.

Τι εκφράζουμε με τους ύμνους

1) Δοξολογία: Πολλοί ύμνοι που ακούμε στην Εκκλησία έχουν σκοπό να δοξάσουν το μεγαλείο και την άπειρη αγάπη του Θεού.

2) Ευχαριστία: Με άλλους ύμνους ευχαριστούμε το Θεό για τα δώρα του προς εμάς: τη ζωή και την ομορφιά της, τα αγαθά που καθημερινά μας προσφέρει και κυρίως το ότι έγινε άνθρωπος και σταυρώθηκε για τη σωτηρία μας.

3) Παράκληση: Με πολλούς ύμνους παρακαλούμε το Θεό να συγχωρήσει τα λάθη μας και να μας προσφέρει υγεία, ειρήνη και ό,τι χρειάζεται ο άνθρωπος για να είναι ευτυχισμένος.

4)Ύμνοι στους Αγίους: Υπάρχουν ύμνοι για τους Αγίους, οι οποίοι εορτάζονται κάθε ημέρα. Με αυτούς τιμούμε όλους εκείνους που με τη ζωή τους και τα θαύματά τους αγίασαν και έγιναν παράδειγμα για να τους μιμηθούμε.

ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ

O ψαλμός γαληνεύει τις ψυχές μας, μας επιβραβεύει με ειρήνη, ηρεμεί ό,τι αναστατώνει τις σκέψεις μας. Διότι μαλακώνει το θυμό στην ψυχή μας και μας γυρίζει πάλι στο θέλημα του Θεού. O ψαλμός δυναμώνει την αγάπη, ενώνει όσα βρίσκονται χωρισμένα, και συμφιλιώνει τους εχθρούς. Διότι ποιος μπορεί να θεωρήσει εχθρό του κάποιον, μαζί με τον οποίο έψαλε, έστω και μια φορά, ύμνο στο Θεό; Ώστε η ψαλμωδία μάς παρέχει το μεγαλύτερο από όλα τα αγαθά, την αγάπη, και γίνεται κατά κάποιο τρόπο σύνδεσμος, αφού χρησιμοποιεί την κοινή υμνωδία με σκοπό την ενότητα. Έπειτα, η κοινή ψαλμωδία αυτών που ψάλλουν έρχεται και ενώνει όλο τον λαό.

(Μ. Βασιλείου, Ομιλία εις τον Α’ ψαλμό)

O Ακάθιστος ύμνος έγινε τον Ζ’ αιώνα. Και να πώς μας τον διασώζει η Ιστορία. Γύρω στα 620 μ.Χ. οι Πέρσες και οι Άβαροι, έθνη από τα πιο βάρβαρα της εποχής εκείνης, ήρθαν αντάμα με στρατό πολυάριθμο και πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη. Μαύρισε η θάλασσα του Κερατίου κόλπου από τα πλοία τους. Γέμισε και η στεριά από το στρατό τους, πεζούς και καβαλλαρέους και από πολιορκητικές μηχανές. Μπροστά σε τόσους και τόσο βαριά οπλισμένους εχθρούς, πόσο θα βαστούσαν οι γενναιότατοι, αλλά ελάχιστοι χριστιανοί, που αντιστέκονταν από μέσα; …Δεν είχαν πουθενά αλλού πια να στηρίξουν τις ελπίδες τους οι χριστιανοί, παρά μόνον στην Παναγία Θεοτόκο… Και, ω του θαύματος! Η προσευχή των χριστιανών εισακούστηκε αμέσως. Ένας φοβερός ανεμοστρόβιλος, που ξαφνικά σηκώθηκε, άρχισε ν’ αναποδογυρίζει, να συντρίβει και να βυθίζει τα πλοία των βαρβάρων… Θάρρος πολύ στον ευσεβή λαό της Πόλης, που βγήκε έξω από τα τείχη κι άρχισε να καταδιώκει τους τρομοκρατημένους εχθρούς. Η πόλη είχε σωθεί. Το βράδυ όλος ο λαός μαζεύτηκε στον ναό της Θεοτόκου, για ν’ αποδώσουν στην υπέρμαχο στρατηγό με ψαλμούς και ύμνους τα νικητήρια και τα ευχαριστήρια. Τότε πρωτοψάλανε και τον Ύμνο που ψάλλουμε μέχρι σήμερα στους Χαιρετισμούς, και που επειδή ψάλλοντάς τον όλη τη νύχτα έμειναν όρθιοι και κανείς τους δεν κάθησε, ο Ύμνος ονομάστηκε Ακάθιστος.

(Π. Β. Πάσχου, Έρως Ορθοδοξίας, σ. 146)