4.10 Ρωμανός ο Μελωδός, μεγάλος υμνογράφος

"Η Παρθένος σήμερον" - χειρόγραφο

4.10 Ρωμανός ο Μελωδός, μεγάλος υμνογράφος

Α. Ο Ρωμανός γίνεται με τη βοήθεια της Παναγίας εκκλησιαστικός ποιητής και μελωδός.

Β. Αντλεί τα θέματα των ύμνων του από την Αγία Γραφή, από έργα των Πατέρων της Εκκλησίας αλλά και από γεγονότα της εποχής του.

Γ. Η έξοχη ποιητική του ικανότητα φαίνεται από τον μεγάλο πλούτο ιδεών, τις ζωντανές εικόνες και το λιτό ύφος των ύμνων του.

Το χάρισμα της μουσικής αποτελεί δώρο του Θεού

Στην τάξη μας φέτος έχουμε ένα μεγάλο ταλέντο! Το Θοδωρή. Όπου σταθεί κι όπου βρεθεί απαγγέλλει ποιήματα που σκαρώνει ο ίδιος. Σε κάποια από αυτά, βάζει και μουσική και με το αρμόνιο τα τραγουδά στην τάξη την ώρα της μουσικής. Μαζί με πέντε άλλους συμμαθητές μας, έχει δημιουργήσει την «Ορχήστρα των μικρών μουσουργών». Την Παρασκευή, στην ώρα της Μουσικής, ο «μουσουργός» μας είχε βαλθεί να μας παρουσιάσει ακόμη ένα τραγούδι που είχε συνθέσει για την Άνοιξη. Η κυρία δεν κρατήθηκε και μας είπε: «Ο Θόδωρος σίγουρα έχει καταπιεί το βιβλίο του Ρωμανού!».

Δεν είχαμε ξανακούσει αυτή την έκφραση. Η κυρία μας εξήγησε, πως ο Ρωμανός ο Μελωδός ήταν ο μεγαλύτερος εκκλησιαστικός ποιητής και μελωδός του Βυζαντίου. Σύμφωνα με την παράδοση, πήρε το δώρο της σύνθεσης και μελοποίησης των ύμνων του κάποιο βράδυ Χριστουγέννων, καταπίνοντας ένα ολόκληρο βιβλίο που του έδωσε η Παναγία! Αμέσως το μυαλό του φωτίστηκε και ανεβαίνοντας στον άμβωνα του ναού, όπου γινόταν η Χριστουγεννιάτικη λειτουργία, έψαλλε το τροπάριο «Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει..», που μόλις είχε συνθέσει.

Ο βίος του Ρωμανού

Ο Ρωμανός γεννήθηκε στην Έμεσα της Συρίας, μια περιοχή με πολλά θρησκευτικά προβλήματα, όπου η ορθόδοξη πίστη δεν είχε γερές βάσεις. Ήταν διάκονος στον ναό της Αναστάσεως στη Βηρυτό. Αργότερα πήγε στην Κωνσταντινούπολη και έμεινε στη μονή της Θεοτόκου του Κύρου. Υποθέτουμε ότι έζησε κατά τον 6ο αιώνα, με βάση τα γεγονότα που μνημονεύει ο ίδιος στα έργα του (βρισκόταν στην ανέγερση και στα εγκαίνια της Αγίας Σοφίας από τον Ιουστινιανό). Η μνήμη του γιορτάζεται την 1 Οκτωβρίου και η Εκκλησία μας τον έχει κατατάξει στους αγίους της.

Το ποιητικό και μελωδικό έργο του Ρωμανού

Ο Ρωμανός θεωρείται ως ο μεγαλύτερος ποιητής της βυζαντινής περιόδου. Έγραψε περίπου 1.000 κοντάκια, αλλά έχουν σωθεί μόνο τα 335. Το εξαιρετικό έργο του αναγνωρίστηκε γρήγορα και ο Ρωμανός βρέθηκε να υπηρετεί σε σημαντική θέση μέσα στην Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης. Αργότερα, έγινε αυλικός ποιητής του Ιουστινιανού και τιμήθηκε με τον τίτλο του «Κυρίου», ο οποίος απονεμόταν μόνο σε μεγάλης αξίας εκκλησιαστικά πρόσωπα. Τα κείμενα και οι ύμνοι του στολίζουν με το περιεχόμενο και τη μελωδία τους πολλά λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας μας.

Ο Ρωμανός εμπνέεται από τις πηγές της πίστης και την καθημερινή ζωή

Για τους ύμνους και τα κοντάκιά του, ο Ρωμανός αντλούσε θέματα από πρόσωπα και γεγονότα της Αγίας Γραφής, από τα Απόκρυφα Ευαγγέλια, τους Συναξαριστές των μαρτύρων και των αγίων, από έργα των Πατέρων της Εκκλησίας, αλλά και από σύγχρονα με την εποχή του εκκλησιαστικά και πολιτικά γεγονότα.

Ο Ρωμανός γνώριζε σε βάθος την ψυχή και τις ανάγκες του ανθρώπου και έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον για ζητήματα διατροφής, αγροτικής ζωής και ιατρικής. Όλη αυτή η εμπειρία του τον βοήθησε, ώστε να μεταφέρει με ζωντάνια στην καθημερινή ζωή των χριστιανών τις αλήθειες της Ορθόδοξης πίστης και τη διδασκαλία της Εκκλησίας.

Τα χαρακτηριστικά των ύμνων του Ρωμανού

Ο Ρωμανός τελειοποίησε το λειτουργικό είδος των ύμνων με την έξοχη ποιητική του ικανότητά και το πηγαίο ταλέντο του. Την ποίησή του τη διακρίνουν ο ζωηρός ενθουσιασμός, οι ζωντανές εικόνες και το λιτό ύφος. Όλα τα ιερά πρόσωπα της πίστης μας, ο Θεός, η Παναγία, ο Χριστός, οι άγγελοι, έρχονται κοντά μας χωρίς να χάνουν καθόλου από το μεγαλείο, τη σοβαρότητα ή την ιερότητά τους.

Κάθε ύμνος αποτελείται από το Προοίμιο, τους Οίκους (ο πρώτος από τους οποίους ονομάζεται Ειρμός), την ακροστιχίδα (δηλαδή τα αρχικά γράμματα των οίκων, την «άκρη του στίχου») και τέλος το εφύμνιο.

Οι ψαλμοί του Ρωμανού έγιναν η έκφραση της χαράς και της αγαλλίασης, της προσευχής και της δοξολογίας του Θεού στα χείλη των χριστιανών και από αυτούς αντλούν τη δύναμη για να παλέψουν με τις αμαρτίες τους και να γίνουν καλύτεροι, γιατί η ζωή εδώ στη γη είναι για τον χριστιανό άθληση, αγώνας και νίκη. Αυτός ο αγώνας, μαζί με τη μετάνοια και την προσευχή τον οδηγούν κοντά στο Θεό και τον σώζουν.

Οι ύμνοι του Ρωμανού του Μελωδού

Ξεκινούν με το:

Προοίμιο (Σύντομη περίληψη της υπόθεσης του ύμνου)

Ακολουθούν οι:

Οίκοι (Στροφές που συνδέονται μεταξύ τους με ακροστιχίδα)

Ολοκληρώνονται με το:

Εφύμνιο (Ο τελευταίος και σταθερός [ίδιος] οίκος του Προοιμίου και των Οίκων, κάτι σαν το σημερινό «ρεφραίν»)

ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ

YΜNOΙ ΤOY ΡΩΜΑNOY ΤOY ΜΕΛΩΔOY

Στη Γέννηση του Χριστού

Προοίμιο
Η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει,
και η γη το σπήλαιον τω απροσίτω προσάγει.
Άγγελοι μετά ποιμένων δοξολογούσι,
μάγοι δε μετά αστέρος οδοιπορούσι,
δι' ημάς γαρ εγεννήθη παιδίον νέον,
ο προ αιώνων Θεός.

Μετάφραση
Η Παναγία σήμερα φέρνει στον κόσμο ως άνθρωπο τον Άκτιστο Θεό,
και η γη προσφέρει το Σπήλαιο σ’ Αυτόν που δεν πλησιάζεται.
Άγγελοι μαζί με βοσκούς δοξολογούν
και μάγοι έρχονται στον δρόμο με τ’ αστέρι,
αφού για χάρη μας γεννήθηκε Νέο Παιδί,
ο Θεός που από πάντοτε υπήρχε.

Στα Άγια Θεοφάνια

Προοίμιο
Επεφάνης σήμερον τη οικουμένη,
και το φως σου, Κύριε, εσημειώθη εφ’ ημάς,
εν επιγνώσι υμνούντας σε˙
Ήλθες, εφάνης, το φως το απρόσιτον.

Μετάφραση
Φανερώθηκες σήμερα στην οικουμένη
και το φως Σου, Κύριε, μας σημάδεψε,
όσους Σε υμνούμε γιατί καταλάβαμε την παρουσία Σου.
Ήλθες και φάνηκες, Εσύ, το Φως το απρόσιτο.

Στη Σταύρωση

Προοίμιο
Τον δι’ ημάς σταυρωθέντα, δεύτε πάντες υμνήσωμεν˙
αυτόν γαρ κατείδε Μαρία επί του ξύλου και έλεγεν:
Ει και σταυρόν υπομένεις, συ υπάρχεις ο Υιός και Θεός μου.

Μετάφραση
Εκείνον που σταυρώθηκε για μας, ελάτε όλοι να υμνήσουμε.
Αυτόν, λοιπόν, αντίκρισε πάνω στον Σταυρό η Μαρία και έλεγε:
Αν και υποφέρεις στο Σταυρό, για μένα είσαι ο Υιός και Θεός μου.